Thị trường chứng khoán phái sinh có thể mang lại những cơ hội đầu tư hấp dẫn và lợi nhuận cao, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro không nhỏ mà các nhà đầu tư cần phải lưu ý. Trong bài viết dưới đây, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu chứng khoán phái sinh là gì và những điều nhà đầu tư cần biết khi tham gia thị trường này.
Chứng khoán phái sinh là gì?
Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc vào biến động giá của một loại tài sản cơ sở trong tương lai. Tài sản cơ sở có thể là các công cụ tài chính như cổ phiếu, trái phiếu, chỉ số chứng khoán, lãi suất hoặc hàng hóa như vàng, dầu, nông sản,… Nhà đầu tư sẽ ký kết hợp đồng mua bán dựa trên sự biến động của tài sản cơ sở trong tương lai thay vì sở hữu tài sản cơ sở đó.
Chứng khoán phái sinh được sử dụng để bảo vệ tài sản, giảm thiểu rủi ro hoặc đầu cơ vào biến động giá của tài sản cơ bản. Thông qua chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư không cần phải mua trực tiếp tài sản cơ sở mà có thể dựa vào biến động giá của tài sản để thực hiện giao dịch
Các loại chứng khoán phái sinh có mặt tại Việt Nam
Hợp đồng tương lai chỉ số VN30
Hợp đồng tương lai (HĐTL) chỉ số VN30 chính thức được giới thiệu vào ngày 10/08/2017, đánh dấu sự ra đời của loại chứng khoán phái sinh đầu tiên được niêm yết và giao dịch trên thị trường chứng khoán Việt Nam.
Chứng khoán phái sinh này có tài sản cơ sở là chỉ số VN30, bao gồm 30 cổ phiếu niêm yết trên Sở Giao dịch chứng khoán TP. Hồ Chí Minh (HSX), được lựa chọn dựa trên tiêu chí vốn hóa thị trường, thanh khoản cao và một số yếu tố kỹ thuật khác.
Hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ
HĐTL dựa trên trái phiếu chính phủ là một dạng hợp đồng tương lai với tài sản cơ bản là trái phiếu chính phủ. Giống như các loại HĐTL khác, nó được giao dịch trên sàn giao dịch chứng khoán tập trung và tuân theo các điều khoản đã được chuẩn hóa.
Sự khác biệt chủ yếu giữa HĐTL chỉ số VN30 và HĐTL trái phiếu chính phủ nằm ở phương thức thanh toán khi hợp đồng đến hạn.
Với HĐTL trái phiếu chính phủ, phương pháp thanh toán được thực hiện thông qua chuyển giao vật chất. Bên bán sẽ chọn và bàn giao trái phiếu thuộc rổ trái phiếu để hoàn tất nghĩa vụ thanh toán với bên mua. Đổi lại, bên mua sẽ thanh toán tiền khi nhận trái phiếu vào ngày thanh toán cuối cùng.
Chứng quyền có đảm bảo
Chứng quyền có bảo đảm là một dạng chứng khoán phái sinh được bảo đảm bằng tài sản, được phát hành bởi các công ty chứng khoán và niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán.
Người sở hữu chứng quyền có quyền (không bắt buộc) mua hoặc bán một chứng khoán cơ sở tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá đã được xác định trước. Thực chất, chứng quyền chính là một dạng của hợp đồng quyền chọn.
Chứng quyền đảm bảo gồm hai loại: chứng quyền mua và chứng quyền bán. Tuy nhiên, theo quy định hiện hành, các công ty chứng khoán chỉ được phép phát hành chứng quyền mua.
Những ưu điểm và nhược điểm của chứng khoán phái sinh
Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính phức tạp nhưng đầy tiềm năng, thu hút sự quan tâm của nhiều nhà đầu tư nhờ khả năng linh hoạt và cơ hội sinh lợi cao. Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm nổi bật như khả năng hưởng lợi từ cả hai chiều thị trường và đòn bẩy tài chính, chứng khoán phái sinh cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro lớn.
Ưu điểm
Hưởng lợi từ 2 chiều của thị trường
Trong thị trường chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư có thể kiếm lời từ cả khi thị trường tăng và giảm nhờ khả năng bán khống hoặc mua vào HĐTL. Điều này cho phép họ linh hoạt hơn trong việc quản lý danh mục đầu tư và tối đa hóa lợi nhuận dựa trên xu hướng thị trường.
Lợi thế từ đòn bẩy
Chứng khoán phái sinh cung cấp cho nhà đầu tư khả năng sử dụng đòn bẩy, nghĩa là họ có thể đầu tư một số vốn nhỏ nhưng vẫn có khả năng kiểm soát một khối lượng tài sản lớn hơn nhiều lần so với số vốn đầu tư ban đầu.
Nhà đầu tư chỉ cần ký quỹ một phần giá trị hợp đồng để có quyền mở vị thế lớn hơn, thay vì vay mượn vốn từ nhà môi giới.Điều này cho phép họ tối ưu hóa lợi nhuận tiềm năng, vì chỉ cần một biến động nhỏ trong giá tài sản cơ sở cũng có thể mang lại lợi nhuận khuếch đại so với số vốn đã ký quỹ.
Giao dịch T+0
Giao dịch T+0 cho phép nhà đầu tư thực hiện cả mua và bán chứng khoán trong cùng một ngày giao dịch mà không cần chờ thời gian thanh toán. Tại Việt Nam, giao dịch T+0 chưa được áp dụng trên thị trường chứng khoán cơ sở mà hình thức này chỉ được áp dụng trên thị trường chứng khoán phái sinh.
Giao dịch T+0 là một trong những lợi thế nổi bật của chứng khoán phái sinh, cho phép nhà đầu tư linh hoạt mua và bán HĐTL trong cùng một ngày. Nhờ đó, nhà đầu tư có thể nhanh chóng nắm bắt cơ hội từ những biến động ngắn hạn của thị trường, tối ưu hóa lợi nhuận và quản trị rủi ro hiệu quả hơn.
Rút tiền bất cứ lúc nào
Việc rút tiền sẽ được thực hiện sau khi nhà đầu tư thanh lý vị thế và phải tuân theo quy trình thanh toán của sàn giao dịch. Tuy nhiên, các quy trình này đã được tối ưu hóa, giúp giao dịch hoàn tất nhanh chóng trong thời gian ngắn. Nhờ đó, nhà đầu tư có thể nhanh chóng tiếp cận nguồn vốn sau giao dịch, đáp ứng kịp thời các nhu cầu tài chính hoặc cơ hội đầu tư mới.
Số lượng phát hành niêm yết
Chứng khoán phái sinh thường có số lượng phát hành lớn và được niêm yết công khai, giúp nhà đầu tư dễ dàng tiếp cận và giao dịch, không bị hạn chế bởi lượng cung nhỏ như một số loại tài sản khác.
Nhược điểm
Tỷ lệ rủi ro từ hiệu ứng đòn bẩy cao
Mặc dù đòn bẩy có thể làm tăng lợi nhuận bằng cách cho phép nhà đầu tư kiểm soát một khối lượng tài sản lớn hơn với số vốn nhỏ hơn nhưng nó cũng đồng thời làm gia tăng rủi ro.
Nếu thị trường đi ngược lại với kỳ vọng, tổn thất có thể vượt xa số vốn đầu tư ban đầu, dẫn đến việc mất kiểm soát và thiệt hại tài chính nghiêm trọng.
Sự khuếch đại này không chỉ làm tăng khả năng tổn thất mà còn có thể yêu cầu nhà đầu tư phải bổ sung thêm vốn để duy trì vị thế hoặc thanh toán khoản vay.
Rủi ro về chiến lược đầu tư
Việc tham gia vào thị trường phái sinh đòi hỏi nhà đầu tư phải phân tích kỹ lưỡng các yếu tố ảnh hưởng đến giá trị của chứng khoán phái sinh, bao gồm các yếu tố cơ bản, kỹ thuật và tâm lý thị trường.
Nếu thiếu chiến lược đầu tư cụ thể hoặc không có khả năng dự đoán chính xác xu hướng của thị trường, nhà đầu tư có thể dễ dàng bị mắc kẹt trong những quyết định sai lầm, dẫn đến những tổn thất tài chính nghiêm trọng.
Sự thiếu hụt trong việc lập kế hoạch và phân tích có thể làm gia tăng rủi ro, đặc biệt khi các biến động giá diễn ra mạnh mẽ và không lường trước được, khiến nhà đầu tư không kịp thời điều chỉnh các vị thế của mình.
Rủi ro từ đặc tính giá biến động lớn
Giá của chứng khoán phái sinh thường biến động mạnh mẽ hơn so với chứng khoán cơ sở, làm cho việc dự đoán trở nên khó khăn và khiến nhà đầu tư dễ bị ảnh hưởng bởi các biến động ngắn hạn.
Các yếu tố như tin tức kinh tế, chính trị hoặc các sự kiện bất ngờ có thể ảnh hưởng nhanh chóng và mạnh mẽ đến giá của chứng khoán phái sinh, làm tăng mức độ rủi ro.
Sự biến động cao này làm tăng mức độ rủi ro, vì nhà đầu tư phải liên tục theo dõi và phản ứng với những thay đổi nhanh chóng của thị trường, dẫn đến nhiều rủi ro hơn so với các loại chứng khoán cơ sở.
Chi phí giao dịch cao
Chi phí giao dịch chứng khoán phái sinh thường cao hơn so với các loại chứng khoán cơ sở khác do tính chất phức tạp và yêu cầu về kỹ thuật của nó.
Nhà đầu tư khi tham gia vào thị trường phái sinh cần phải trang bị kiến thức sâu về thị trường, các công cụ phân tích kỹ thuật và phải trả phí cho các dịch vụ môi giới hoặc nền tảng giao dịch chuyên biệt.
Điều này đặc biệt ảnh hưởng đến các nhà đầu tư thực hiện giao dịch ngắn hạn bởi tần suất mua bán cao khiến chi phí giao dịch nhanh chóng tích lũy và làm giảm lợi nhuận ròng.
Điều kiện cấp phép kết nối chứng khoán phái sinh
Để được cấp phép tham gia vào thị trường chứng khoán phái sinh tại Việt Nam, các công ty chứng khoán cần đáp ứng một số điều kiện quan trọng theo quy định của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. Trước hết, về vốn điều lệ, công ty phải có mức vốn tối thiểu theo từng loại hình dịch vụ:
- Từ 800 tỷ đồng trở lên đối với hoạt động môi giới;
- Từ 600 tỷ đồng trở lên cho hoạt động tự doanh;
- Từ 250 tỷ đồng trở lên với tư vấn đầu tư;
- Trong trường hợp đăng ký kinh doanh cả hoạt động môi giới, tự doanh và tư vấn đầu tư chứng, yêu cầu vốn điều lệ từ 800 tỷ đồng trở lên;
Ngoài ra, công ty phải được Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cấp phép cung cấp các dịch vụ liên quan đến chứng khoán phái sinh và có ít nhất 2 năm kinh nghiệm hoạt động trong lĩnh vực chứng khoán, không bị gián đoạn trong thời gian 1 năm trước khi nộp đơn xin phép, không đang trong quá trình giải thể, tổ chức lại, phá sản, tạm ngưng hoạt động theo quyết định của cơ quan có thẩm quyền.
Về nhân sự, công ty cần có đội ngũ chuyên viên được đào tạo và cấp chứng chỉ chuyên môn về chứng khoán phái sinh, có chứng chỉ hành nghề chứng khoán phù hợp với quy định của pháp luật và chứng chỉ chuyên môn về chứng khoán phái sinh và thị trường chứng khoán phái sinh.
Bên cạnh đó, các công ty cần có cơ chế quản lý rủi ro chặt chẽ, bao gồm rủi ro về thị trường, tín dụng và hoạt động. Cơ sở hạ tầng kỹ thuật của công ty cũng phải đáp ứng đủ tiêu chuẩn để kết nối và giao dịch an toàn với hệ thống của Sở Giao dịch Chứng khoán và Trung tâm Lưu ký Chứng khoán.
So sánh giao dịch chứng khoán phái sinh và chứng khoán cơ sở
Giao dịch chứng khoán phái sinh và chứng khoán cơ sở đều là các hoạt động trên thị trường tài chính, nhưng có những điểm khác biệt cơ bản về bản chất, cách thức giao dịch, rủi ro và mục tiêu. Dưới đây là sự so sánh giữa hai loại giao dịch này:
Bảng so sánh những điểm cơ bản của chứng khoán phai sinh và chứng khoán cơ sở
Đầu tư chứng khoán phái sinh có an toàn hay không?
Đầu tư chứng khoán phái sinh không hoàn toàn an toàn, bởi nó liên quan đến sự biến động mạnh của tài sản cơ sở và việc sử dụng đòn bẩy tài chính cao.
Đòn bẩy là một công cụ giúp nhà đầu tư có thể gia tăng lợi nhuận nhanh chóng chỉ với số vốn nhỏ, nhưng cũng dễ dàng dẫn đến thua lỗ lớn khi dự đoán thị trường không chính xác. Đây là một trong những yếu tố rủi ro chính mà nhà đầu tư cần phải lưu ý.
Để giảm thiểu rủi ro, nhà đầu tư cần xây dựng chiến lược quản lý rủi ro hiệu quả, bao gồm việc đặt các mức dừng lỗ và chốt lời hợp lý. Ngoài ra, việc đầu tư thời gian để nghiên cứu thị trường và sử dụng đòn bẩy ở mức phù hợp cũng rất quan trọng, đặc biệt là với những người mới tham gia thị trường.
Tóm lại, đầu tư chứng khoán phái sinh không an toàn tuyệt đối, nhưng nếu nhà đầu tư có kiến thức và chiến lược quản lý rủi ro hợp lý, đây vẫn là một công cụ tài chính hấp dẫn với khả năng sinh lời cao.
Sự thận trọng, nghiên cứu kỹ lưỡng và tính toán cẩn thận sẽ là yếu tố quyết định giúp nhà đầu tư tận dụng cơ hội và giảm thiểu những rủi ro không mong muốn, từ đó nâng cao khả năng thành công trong thị trường đầy biến động này.