Howard Marks – Nhà đầu tư nổi tiếng người Mỹ từng nói “Những sai lầm lớn nhất trong đầu tư không đến từ thông tin hay phân tích, mà từ tâm lý”. Điều này phần nào phản ánh thực tế khắc nghiệt mà hàng triệu nhà đầu tư, đặc biệt là F0 khi phải đối mặt với quản trị tâm lý. Vậy nên, ở Tập 1- Series Tâm lý đầu tư, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá tâm lý hào hứng khi “mua là lời” của F0 và những bài học đắt giá đi kèm nhé!
Từng vỗ ngực tự tin mình giỏi… tôi mang một tâm lý hào hứng bước vào TTCK
Anh Minh – kỹ sư IT 28 tuổi ở Hà Nội, lần đầu biết đến chứng khoán là 3/2020, thời điểm dịch Covid leo thang, giãn cách, ít việc làm, lãi suất ngân hàng thấp kỷ lục,… nên tìm đến một kênh đầu tư để tối ưu tiền nhàn rỗi, trang trải cùng gia đình.
Những ngày đầu với anh Minh là như mơ đúng nghĩa, lướt vu vơ hội nhóm trên Facebook, được môi giới mời tham gia room, tìm hiểu sơ bộ thị trường là quyết định xuống tiền. Trong danh mục nổi bật có HPG, MWG và vài mã penny khác.
Nhớ ngày đó vào HPG đúng đáy, loanh quanh vùng giá 13.000đ/cổ, chỉ sau 2 tháng giá tăng lên khoảng 19.000 – 21.000đ/cổ (5/2020) và tới tháng 7/2020 là hơn 28.000đ.
Tức là, chỉ sau 2 tháng anh Minh đã lãi hơn 50%, sau 4 tháng lãi hơn 115% tài khoản. “Chứng khoán nghe bộ cũng dễ ăn” – anh nghĩ bụng và bắt đầu tin rằng mình có “khiếu” đầu tư chỉ sau 4 tháng vào thị trường chứng khoán.
Lúc đó, mỗi lần nhìn bảng điện, chỉ một cảm giác rạo rực. Nhưng đâu ai biết cái rạo rực đó là tiềm ẩn của bao sóng gió….
Sự thành công ban đầu tạo ra một ảo tưởng nguy hiểm giữa tài năng thực sự và may mắn tạm thời. Đây chính là nguồn gốc của mọi sai lầm sau này.
… Hóa ra là vì sóng đang lên
Sau nhiều lần mua vào bán ra liên tục như “tay lướt sóng chuyên nghiệp”, đến tháng 12/2021, VN-Index có tín hiệu đảo chiều bước vào chu kỳ downtrend. Dù lao dốc từ hơn 1.500 xuống 1.400, anh Minh vẫn nghĩ đây chỉ là “điều chỉnh nhẹ”, vài hôm nữa là hồi. Vì vậy, thay vì chốt lời, anh quyết định “trung bình giá xuống”.
Đây cũng là “cú tát” đầu tiên anh nhận được sau hơn 1 năm sinh lời từ thị trường dù chỉ là NĐT F0. Sau đó là chuỗi ngày giảm dần đều, từ việc đu đỉnh mức giá gần 50.000đ/cổ HPG xuống mức đáy. MWG cũng không thua kém.
Tuy nhiên, có một thực tế anh Minh vẫn không hiểu, dẫn đến không “cam chịu” khi thua lỗ. Đó chính là vì sao chứng khoán lại giảm mạnh thế?
Từ khi vào thị trường anh đã mua bán theo phím hàng từ room, thay vì update tin tức doanh nghiệp, thị trường, phân tích,… anh chỉ quan sát bảng điện, môi giới bảo bán là bán, mua là mua. Và anh vẫn nghĩ đơn thuần chứng khoán như biểu đồ tịnh tiến…
Vì lẽ đó, vì sao tăng, vì sao giảm, anh đều không lý giải được… thay vào đó là mất niềm tin và cho rằng bản thân là nạn nhân của chứng khoán, c.ờ b.ạ,c.
Thị trường “đãi ngộ” bằng tiền – chỉ để khiến bạn ngộ nhận
“Tôi từng rất tự tin, tâm lý hào hứng, ngày xem danh mục lãi, đêm ngủ ngon… cho đến khi tự ti, tâm lý gỡ gạc hơn thua như c.ờ b.ạ.c, mất ăn mất ngủ… mới ngỡ ngàng bản thân đang mất kiểm soát và ngộ nhận về năng lực” – Anh Minh thẳng thắn chia sẻ.
Có lẽ, đây là bài học đầu đời của một nhà đầu tư F0: lãi không bằng lỗ:
- Ngộ nhận về năng lực bản thân chính là sai lầm lớn nhất khi mới tham gia thị trường chứng khoán.
- Thị trường chứng khoán không phải là sòng bạc đỏ đen, nơi mà may mắn quyết định tất cả.
- Trí tuệ, kiến thức, kỹ năng phân tích và kinh nghiệm mới là thứ đóng vai trò then chốt quyết định giữa thắng và bại.
Tâm lý thực sự bị thao túng như thế nào?
3 tâm lý hào hứng đến ảo tưởng phổ biến mà nhà đầu tư F0 dễ mắc phải khi mới vào thị trường, đặc biệt là đúng dịp uptrend:
- Ảo tưởng kiểm soát – Illusion of Control: Khi thắng, ta nghĩ là do mình giỏi, khi thua, ta đổ lỗi thị trường. Anh Minh cũng từng vậy, thắng là nhờ phân tích, thua là do thị trường bị “thao túng”.
- Thiên kiến xác nhận – Confirmation Bias: Chỉ chọn lọc những thông tin ủng hộ niềm tin của mình và phủ nhận những thông tin trái chiều là biểu hiện của tâm lý thiên kiến. Điều này càng làm bản thân tự tin thái quá, xem thường ý kiến đa chiều và ra quyết định một chiều, chủ quan.
- Tâm lý né tránh thua lỗ – Loss Aversion: Sợ bán xong sẽ tiếp tục tăng nên tiếc… rồi rơi vào vòng lặp gồng lỗ, trung bình xuống để gỡ gạc liên tục. Cũng vì vậy mà anh Minh đu đỉnh HPG từ gần 50.000đ/cổ xuống còn dưới 20.000đ/cổ.
Chúng ta phải luôn ghi nhớ “thị trường là nơi người khác không cần bạn kém cỏi, chỉ cần bạn “tự tin mù quáng” để rút tiền từ túi của bạn” – Anh Minh chia sẻ thêm.
Thị trường chứng khoán là một cuộc chơi tổng bằng không – tiền của người này sẽ chuyển sang túi người kia. Và những nhà đầu tư có kinh nghiệm đã biết cách khai thác tâm lý của những người mới vào nghề.
Vì sao “mua là lời” với tâm lý hào hứng là cảm xúc nguy hiểm nhất?
“Mua là lời” với tâm lý hào hứng quá đà, mất kiểm soát,… là cảm xúc nguy hiểm nhất nhưng cũng phổ biến nhất ở hầu hết 90% nhà đầu tư F0 khi mới chân ướt chân ráo vào thị trường:
- Đầu tiên là ảo tưởng về khả năng bản thân: Khi mỗi lần mua đều sinh lời, nhà đầu tư F0 tin rằng họ đã tìm ra “công thức thành công”. Họ bắt đầu tăng khối lượng giao dịch, sử dụng đòn bẩy, dùng tiền tiết kiệm,… thậm chí All in.
- Thứ hai, làm giảm cảnh giác với rủi ro: Khi quá tự tin, mọi phân tích trái chiều đều là vô nghĩa vì bản thân là “chân lý”. Đây cũng là vấn đề tâm lý dẫn đến thiếu dự phòng rủi ro, chủ quan, sa ngã,…
- Thứ ba, tạo ra cơn n.g.h.i.ệ.n dopamine: Mỗi lần thấy tài khoản tăng, não bộ tiết ra dopamine – hormone hạnh phúc – thứ khiến nhà đầu tư muốn giao dịch nhiều hơn để có được cảm giác đó, dẫn đến overtrading và mất kiểm soát.
- Cuối cùng, shock tâm lý, mất ý thức: Khi quen với việc “mua là lời”, việc đối mặt với thua lỗ, cháy tài khoản,… trở thành một chấn động tâm lý nghiêm trọng, khiến nhà đầu tư đưa ra quyết định sai lầm nối tiếp sai lầm.
Những sai lầm “dễ thấy” trong tâm lý nhà đầu tư F0
- Mua theo phím hàng – “chơi chứng như chơi bạc”: Nhiều F0 đầu tư như đ.á.n.h b.ạ.c, hy vọng vào may mắn hơn là kỹ năng.
- FOMO – Mua vì sợ lỡ sóng: Khi thấy một mã cổ phiếu tăng mạnh, F0 thường có tâm lý “sợ lỡ chuyến tàu” và mua ngay, rất dễ bị đu đỉnh.
- Không có điểm chốt lời – cắt lỗ: Đầu tư ồ ạt theo phím hàng mà không xác định trước mức giá chốt lời hay cắt lỗ, kết quả là bỏ lỡ cơ hội chốt lời hoặc để lỗ lan rộng.
- Gỡ gạc, trung bình giá xuống vô tội vạ: Khi một cổ phiếu giảm giá, F0 thường mua thêm với hy vọng giảm giá trung bình.
Những sai lầm “khó thấy” trong tâm lý nhà đầu tư F0
- Ảo tưởng mất kiểm soát: Tự cho rằng bản thân có thể dự đoán và kiểm soát thị trường như thực tế TTCK là một hệ thống phức tạp với vô số biến số không thể kiểm soát.
- Tham lam khi lãi, sợ hãi khi lỗ: Ít ai nhận ra bản thân tham lam mà quên mất kỷ luật khi thấy chứng khoán tăng liên tục. Hay nhận ra nỗi sợ hãi để cắt lỗ đúng thời điểm và chỉ biết gỡ gạc được bao nhiêu hay bấy nhiêu.
- Tự đồng nhất bản thân với tài khoản: Coi kết quả đầu tư như thước đo giá trị bản thân, khi lãi thì cảm thấy thông minh, khi lỗ thì mất niềm tin. Dẫn đến ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tâm lý và khả năng ra quyết định.
- Lệ thuộc dopamine – nghiện cảm giác thắng: Mỗi lần thắng lợi tạo ra cảm giác sảng khoái, khiến F0 muốn giao dịch nhiều hơn để có được cảm giác đó. Điều này dẫn đến overtrading và mất kiểm soát.
- Xác nhận thiên kiến: Nếu vào thị trường với tâm lý quá tự tin, F0 rất dễ mắc phải tâm lý thiên kiến, xem mình là số 1 mà phớt lờ những thông tin trái chiều.
- Tâm lý hiếu thắng – không chấp nhận mình thua: Ego -trạng thái khiến F0 không thể chấp nhận việc cắt lỗ hay thừa nhận sai lầm. Họ cố gồng lỗ với hy vọng gỡ gạc, dẫn đến những tổn thất lớn hơn.
Bài học vỡ lòng về quản trị tâm lý dành cho nhà đầu tư F0
Tôi đã từng là một F0 và tôi biết bạn cũng từng như thế…
Đến thời điểm hiện tại đã là 4-5 năm như anh Minh vẫn chưa hết đau đáu khi nhắc lại câu chuyện xưa – câu chuyện của những nhà đầu tư mới mang tâm lý hào hứng bước vào thị trường nhưng… chưa trải sự đời.
Và đây là những bài học quản trị tâm lý mà anh đã học được qua 7 năm lăn lộn với thị trường:
Bài học 1: Chấp nhận rằng mình không phải là người đặc biệt
Thị trường không quan tâm bạn là ai, bạn có thông minh hay giàu có đến đâu. Nó sẽ dạy cho tất cả chúng ta những bài học khắc nghiệt như nhau. Vì vậy, việc chấp nhận điều này giúp chúng ta khiêm tốn hơn và luôn chuẩn bị cho những kịch bản xấu nhất.
Bài học 2: Xây dựng hệ thống giao dịch có kỷ luật
Tôi đã học cách đặt ra các quy tắc cứng và tuân thủ chúng một cách nghiêm ngặt: luôn đặt lệnh cắt lỗ trước khi mua, không bao giờ đầu tư quá 5-10% tài khoản vào một mã, luôn chốt lời khi đạt mục tiêu đề ra.
Bài học 3: Tách biệt cảm xúc khỏi quyết định đầu tư
Càng hưng phấn, càng mang tâm lý hào hứng, càng ngã đau, tôi đã học cách nhìn nhận kết quả đầu tư một cách khách quan, không để ego hay cảm xúc chi phối. Lãi hay lỗ là kết quả, không phải thước đo giá trị bản thân.
Bài học 4: Đầu tư vào kiến thức trước khi đầu tư vào cổ phiếu
Sau thất bại 2022, tôi dành 70% thời gian rảnh rỗi để học hỏi, nghiên cứu và chỉ giao dịch an toàn để lấy thêm kinh nghiệm. Kiến thức về phân tích cơ bản, phân tích kỹ thuật, tâm lý thị trường, quản trị vốn và rủi ro là nền tảng cho mọi quyết định đầu tư.
“Đừng ngại thừa nhận bản thân là F0 để học hỏi còn hơn nghĩ mình là chuyên gia rồi vấp ngã”
Bài học 5. Cách “soi chiếu” tâm lý bản thân
- Ghi nhật ký giao dịch chi tiết.
- Đặt câu hỏi “Tại sao” trước mỗi quyết định:
+ Tại sao mình muốn mua cổ phiếu này?
+ Có phải mình đang FOMO không?
+ Có phải mình đang tham lam không?”
- Tạo khoảng cách thời gian suy nghĩ trước mỗi quyết định
- Tìm người cố vấn khách quan để được dẫn dắt và học hỏi
Kết luận
Hành trình từ một nhà đầu tư F0 “tự tin mù quáng” đến một nhà đầu tư F1 trưởng thành hơn, không còn mang tâm lý hào hứng thái quá bước v chưa bao giờ là dễ dàng. Nó cũng như từ một tờ giấy trắng để có những nét vẽ đầu tiên để làm sao không bị “sai một li đi một dặm”. Nó đòi hỏi sự kiên nhẫn, kỷ luật và quan trọng nhất là khả năng học hỏi từ những sai lầm của chính mình.
Hãy nhớ rằng, mỗi nhà đầu tư thành công đều từng là F0. Điều khác biệt chính là họ đã biết cách học hỏi từ thất bại, điều chỉnh tâm lý và xây dựng chiến lược đầu tư phù hợp với bản thân.
Đừng quên theo dõi Series Tâm lý đầu tư của Chungkhoan.com.vn để có thêm nhiều góc nhìn đa chiều về hành trình đầu tư và cách quản trị tâm lý nhé!
